Žudnja za Evropom

Umjetnička produkcija u savremenosti djeluje u kontekstu mutikulturnih i transnacionalnih identiteta sa potencijalnošću da ponudi odgovor na reprezentaciju različitih individualnih i kolektivnih pozicija. Nekadašnja pozicija dominantno nacionalnih okvira kulture i umjetničke produkcije određene nacionalnim predznakom ulazila je u dijalog sa drugima, kao forma reprezentacije, kulturne diplomatije i politike prestiža. Funkcionisanje evropskih nacionalnih kultura i samih kulturnih politika, kako se bližila 1992. godina, i posebno nakon ruženja Berlinskog zida transformisana je logikom umrežavanja, partnerstava i koprodukcija u funkciji kreiranja evropskog kulturnog identiteta.

Nacionalne kulture postajale su tako sve više evropske, ne samo u svojoj idejnosti i pripadništvu civilizacijskom krugu kroz mnoštvo umjetnika i djela koja staju u arhiv onoga što nesporno zovemo evropskom kulturom, već i u proklamovanom cilju ujedinjene Evrope nastale na ruševinama njene podijeljenosti, različitih nacionalizama, totalitarizama, iskustvu holokausta i mnoštvu traumatizovanih tačaka njene istorije. Slogan ili načelo Jedinstveni u različitosti, svoje najučinkovitije mjesto pronašao je upravo u kulturi, kako u domenu stvaralaštva, tako i u domenu kulturne baštine. Evropska priča u kulturi ili osvajanje Evrope kroz kulturu postalo je političko načelo principa zajedničkog rada, poziv na zajedničko promišljanje stvarnosti i stvaranja imaginarnih narativa u različitim poljima umjetnosti i kulture. Sasvim konkretno recimo kroz fond i mrežu Savjeta Evrope Euroimages i evropski film koji ne isključuje nacionalne kinematografije, ali ih redefiniše u pravcu kreiranja nespornih zajedničkih vrijednosti, kako u produkciji, tako i u distribuciji filma.

Film – umjetnost koja je determinisala moderno doba, umjetnost koja je omogućila apoteozu individualnog. Film kao osvajanje slobode. Narativ koji istražuje granice identiteta – problematizuje, oblikuje, demistifikuje, oslobađa ili potvrđuje. Film kojeg se uvijek važno podsjetiti, njemački film Zbogom Lenjin Volganga Bekera (2003). Beker je nostalgično snimio svoj film, snimio ga je hrabro, kontra lovcima na uspomene. Film rekonstruiše način života uoči, tokom i nakon pada Berlinskog zida. Priča o odrastanju i priča o solidarnosti, primjer koliko su Njemci posvećeno radili na svojoj demokratiji i suočavanju sa prošlošću. Reditelj se ne obračunava sa Zapadom i Istokom, on govori o tome kako je moglo svima biti bolje.

Politika izgradnje zajednice ili socijalne uloge umjetnosti u kreiranju tog velikog projekta, ujedinjene Evrope ujedno je i priča različitih kriza koje se reflektuju i na polje kulture. Odnos centra ili periferije, kroz pitanja kapacitiranosti za zajedničko djelovanje, kontekst postsocijalističkih društava i njihovih turbulencija koje se najočiglednije vide na Zapadnom Balkanu, migrantska kriza, kriza multikulturalizma u savremenoj Evropi.

Unutar Evrope konstantno svjedočimo mreži odnosa koja uspostavlja jasne razlike i granice između naših i drugih, uprkos sloganu jedinistveni u različitosti, zvaničnom sloganu politike identiteta EU. Kšištof Čiževski, predsjednik i osnivač poljske fondacije Pograničje, koja se bavi intekulturalnošću u eseju Poljski agon „svog” i „tuđeg” ističe dijalog sa početka filma Pavela Pavlikovskog Hladni rat – „Lijepo. Šteta što nije naše”, i objašnjava dalje… Gledaocu koji ne zna tajne virova poljske kulture teško je dešifrirati dramatiku koja se krije iza tih naizgled nevinih riječi. Naše ovdje znači „poljsko”. Nije naše znači „lemkovsko”. Lemki su etnička grupa koja u većini živi na teritoriju Poljske, ali i u Ukrajini i Slovačkoj.

Bez obzira na fizičke granice, politički i ideološki kontekst kroz koji je Evropa prolazila u burnom XX vijeku, i ništa manje burnom XXI, njen imaginarni atlas ili žudnja za evropskim vrijednostima stvarala je i dalje stvara evropski kulturni identitet kako na njenom Istoku, tako i na Zapadu i prije i nakon Berlinskog zida. Naravno i na Sjeveru i Jugu. Ili unutar georgrafskih odrednica koje se više ne koriste: Srednja Evropa ili Jugoistočna Evropa.

Optimizam ujedinjene Evrope do današnjeg dana možemo pratiti u odnosu na dominantni Zapad, narativ centra i periferije, proces kontekstualizacije zemalja postocijalističkih zemalja Evrope koji usvaja zapadne vrijednosti, Balkan koji se u međuvremenu “smanjio” i postao Zapadni Balkan – složena mreža odnosa u današnjoj Evropi u kojoj se opet vodi debata o rekonstrukciji ili novi krug borbe za njeno očuvanje. Budućnost ili odlaganje budućnosti?

Političke ideje vizonara ujedinjene Evrope (Žana Monea, Konrada Adenauera, Roberta Šumana) imale su svoju najbolju potvrdu kroz kulturne i umjetničke prakse, biografije i projekte koji Evropi daju jedinstven genius loci. Poznata je izjava političkog oca ujedninjene Evrope, Žana Monea: “Kada bih išao ispočetka, započeo bih s kulturom”.

Princip političkog ujedinjenja kroz jedinstvo u različitosti bio je osnova za razvoj evropske kulturne politike koja kroz niz strategija i programa Evropske komisije i Savjeta Evrope označava mnoge interkulturne debate. One svoje ključno polazište imaju u stanovištu Edgara Morena: …moramo unutar europske kulture priznati posebnu povlasticu kritičkoj racionalnosti koja je sama u sebi problematizirajuća i baš ona brine za objektivnost, te je sposobna za samokritiku i kritiku svoje kritike. Ta ista racionalnost osnovni je vektor principa univerzalnosti što ga hrani europska kultura, ali koju i on hrani. Ili, kako zapisuje 1921. godine Tomas Man u svom dnevniku: “Humanizam nije njemački, ali je potreban.” Pisac Frasoa Matarso u tekstu pod naslovom Re-thinking Cultural Policy ističe da je „kamen temeljac kulturne politike u Europi – koncept demokratizacije kulture – položen u periodu nakon Drugog svjetskog rata, odgovarajući na nužnu potrebu zaštite prava građana, izgradnju demokratije i smanjenja podjele na prostoru Evrope.“ Ili kako se takav pristup može naći na repertoaru ili u programu naše kulturne korpe, da bi bili publika ili javnost koja misli Evropu.

Kao što je nju mislio Česlav Miloš u knjizi koja je u Jugoslaviji nekada davno prevedena pod nazivom Druga Evropa sa pitanjem da li je takav prevod naslova tačan ili zašto je tako komplikovano sa poljskog (Rodzinna Europa / Rodna Evropa) na druge evropske naslove prevoditi naizgled sasvim jednostavan naslov.

Već citirani Kšištof Čiževski objašnjava: ”Samo prevođenje naslova na zapadnoeuropske jezike bilo je teško: francusko Une autre Europe i španjolsko Otra Europa – „Druga Europa”; njemačko West und Östliches Gelände – „Zapadne i istočne zemlje”; italijanske Mia Europa i švedske Mitt Europa – „Moja Europa”; holandsko Geboortegrond – „Mjesto rođenja”; finsko Euroopan lapsi – „Dijete Europe”, englesko Native Realm – „Rodno kraljevstvo”. Rodnost Milosza nije ni svoja, niti produbljuje podjele; ona je evropska, samim tim ukorijenjena i gostoljubiva, autokratska i dijaloška, ona koja odgovara na pitanje „ko sam ja?” upoznavanjem drugog i izgradnjom dobrog komšiluka.”

Evropa počiva na mnoštvu identiteta, identiteta stvaranog na integritetu plemstva duha i samo takve persone mogle su stvoriti entitet koji predstavlja prostor mira, blagostanja i tolerancije. Prostori koji to nijesu, svjedoče da njihov identitet stvaraju ljudi bez integriteta.

To jeste najveća opasnost, bilo da govorimo o evropskom, nacionalnom, regionalnom ili lokalnom aspektu djelovanja i mišljenja. A to je i priča Crne Gore na njenom evropskom putu, na kojem nam se često nudi narativ koji može da stane u repliku kultne predstave alternativnog pozorišta osamdesetih godina XX vijeka Marka Kraljevića Superstara Slobodana Milatovića, kada smo i mi na ovim prostorima imali nadu za evropsku 1992. “Tako ti je to kod svakog naroda, kad ga snađe nekakva nevolja, lako ga je pjesmom prevariti.”

Pjesme i dalje pjevamo, i istražujemo čija je koja pjesma, naša ili njihova.