U kojoj godini živimo?

Možda bi adekvatniji naslov bio „u kojem dobu živimo“? I ovdje se ne misli na životnu dob, već na istorijsko doba, odnosno na prepoznatljiv period postojanja društva. Interesantno, koncept istorijskog doba se standardno odnosi na period tehnološkog ili društvenog razvoja. Dok Evropa proživljava doba uspona, napretka i razvoja, region i Crna Gora to ne rade, te ostaje pitanje: u kojem dobu ili godini mi zapravo živimo?

Da krenemo od Evrope, odnosno njenog većeg ujedinjenog dijela. Nakon dva kataklizmična sukoba i skoro pola vijeka podijeljenosti, preko tri decenije od pada komunizma i „gvozdene zavjese“, Evropa je uglavnom ostvarila ciljeve zacrtane krajem 50ih i 80ih godina prošlog vijeka. Granice između zemalja su sve nevidljivije, iako su razlike na mnogim ideološko-kulturološkim poljima, ali i na relaciji istok – zapad, sjever – jug, i dalje prisutne. I pored toga, ideja i politika jedinstva je obezbjedila jedan od najdužih perioda mira i prosperiteta u istoriji Starog kontinenta.

Dok je veći dio Evrope doživljavao svoj novi uspon i evoluciju kroz ujedinjenje, njen jugoistočni dio je prolazio kroz mučan proces krvavog cijepanja. Na talasu novog nacionalnog osvještenja, male i kulturno osakaćene nacije sa ambicijama Aleksandra Makedonskog su mitovima, propagandom, snajperima, granatama i nagaznim minama rezbarile svoje nacionalne prostore u cilju kreiranja bogougodnih carstava. Dok su tražili inspiraciju za društveno uređenje u svježe interpretiranim, mitskim verzijama svoje prošlosti, zaboravili su da izgrade održivo društvo zasnovano na jakim institucijama i vladavini prava. U predahu između ratova za odbranu ili povratka svoje svete zemlje, neizgrađenost društvenog sistema je dozvolila opštu pljačku zajedničkih resursa. Pošto je taj proces okončan za nešto više od deceniju, iste vođe koje su ga sprovodile su se vratile retorici očuvanja svetih nacionalnih i vjerskih vrijednosti. Naravno, to je jedino što Balkancima ne možete uzeti.

Pad komunizma u zemljama regiona obilježili su turbulentni događaji s kraja 80-ih prošlog vijeka. Dok je u SFR Jugoslaviji komunistički sistem relativno mirno smijenjen, procesi koji su ga pokrenuli doveli su do eksplozije vjerskog nacionalizma i najkrvavijeg sukoba u Evropi od 1945. godine.

U Rumuniji, režim Nikolajea Čaušeskua je pao nasilnim i krvavim demonstracijama decembra 1989. godine, u kojima je život izgubilo više od 1100 ljudi. Danas, većina Rumuna smatra da im je revolucija „oteta“, odnosno da nikada nije došlo do potpunog zbacivanja većeg dijela starog komunističkog aparata, već da je on uglavnom integrisan u novi sistem.

Nešto južnije, u Bugarskoj, krajem 1989. godine na evropskom talasu smjene komunizma su započele demonstracije i u Sofiji. Naizgled stabilna situacija tranzicije vlasti je promijenjena jednom nesmotrenom rečenicom. Naime, karijera novog vođe komunističke partije, Petra Mladenova, ubrzano je prekinuta poslije emitovanja njegovih riječi da bi „najbolje bilo da dođu tenkovi“. Ipak, to nije spriječilo veću integraciju komunističkih kadrova u novu Bugarsku socijalističku partiju, koja će četiri puta činiti vlast. Bugarska je imala jednu od najmučnijih ekonomskih tranzicija, a i pored određenog napretka u posljednjoj deceniji i dalje značajno zaostaje za prosjekom EU.

Albanija se smatra posljednjom državom u kojoj je došlo do pada komunizma. Sa najtežim ekonomskim nasljeđem izolacionizma Envera Hodže, imala je i najviše problema od tranzicije ka demokratiji. Slab sistem doveo je do ekonomskog urušavanja, a širenje nasilja je izbjegnuto međunarodnom diplomatskom intervencijom.

Posljednje tri decenije razvoja regiona su obilježili nestabilnost 90-ih, pokušaj demokratizacije i limitiran uspjeh, koji se ogleda i u nedovoljnom ekonomskom razvoju, slaboj vladavini prava i sve većem zaostajanju za Evropom. Čak i države koje su na svojoj teritoriji doživjele ratne sukobe imale su dovoljno vremena za tranformaciju i razvoj, koji su, na žalost, izostali. Postavlja se pitanje, koji su razlozi zaostajanja regiona? Postoje objektivne okolnosti, poput ratnih razaranja, opterećenja komunističkim ili pređašnjim imperijalnim nasljeđem. Međutim, to ne daje kompletnu sliku, a posebno kad imam u vidu da su Vijetnam ili Uganda pretekli većinu zemalja regiona prema glavnim ekonomskim parametrima. Razlozi su interni, a u skorijem periodu sve naglašeniji.

Padom komunizma trebale su biti obezbijeđene društvene osnove koje će osigurati progres, povećanje kvaliteta života i ljudske slobode. To su i bili motivi koji su vodili padu komunizma. S druge strane, novi politički sistem u zemljama regiona pretežno je samo simulirao demokratičnost Zapada, dok je suštinski prepakovao poluge moći starog komunističkog sistema. Mediji i socijalna davanja su postali sredstva za postizanje vlasti, a nacionalizam nova zastava ispod koje su se okupljali bivši „drugovi“. Umjesto marksizma na scenu stupa religioznost kao zamjenski mehanizam lojalnosti, a umjesto bogatih birokrata dolaze političar i tajkuni koji su, na do sad neviđenom nivou, plijenili državnu imovinu.

U takvim uslovima, prolazili su izborni ciklus, ali često dokazujući da smjena vlasti ne donosi promjenu načina upravljanja. Dok je kvalifikovana i nekvalifikovana radna snaga bježala na Zapad, a cijeli region ulazio u demografsku katastrofu, društva su sve više tonula u nacionalizam, produžavajući spiralu vječne tranzicije.

U toj limitiranoj transformaciji društva, nakon pada komunizma, nalaze se mnogi razlozi za neuspjeh demokratizacije regiona. Međutim, dio odgovornosti nosi i kulturološko-vrijednosna pozadina ovih društava. Društva čiji su temelji nastali u anti-imperijalnim pobunama prije više od 100 godina, jednostavno, ili nikada nijesu razvili sveobuhvatne funkcionalne državne sisteme, ili je taj razvoj bio prekinut ratovima ili međunacionalnim sukobima. Kao posljedica više od vijeka i po trauma, razvila su se društva koja očiglednu samospoznaju limitiranosti svog razvoja i nepostojanja kapaciteta za progres, kao zavisnici utapaju u opijat mitologiziranog nacionalizma i izmišljene veličine. Ne može se ignorisati da su društva regiona regresirala u kvazidemokratske autoritarne sisteme, nalik onima s kraja 19. i početka 20. vijeka.

Gdje je tu Crna Gora? Iako nije imala direktnih ratnih sukoba, ali s druge strane jeste razarajuće sankcije, Crna Gora se, kao i veći dio regiona, nalazi u trodecenijskoj tranziciji, pokušavajući da uspostavi sistem demokratije i funkcionalne vladavine prava u službi većine građana. Birokratski nazvano stanje „tranzicione čekaonice“ predstavlja evolutivnu stagnaciju sa nekoliko tankih konaca koje nas drže na evropskom putu.

Faktori koji su doveli do promjene komunističkog režima u Crnoj Gori i dalje opterećuju svaki aspekat današnjeg društva. Mnogi bi potrčali sa zaključkom da je za sve odgovorna AB revolicija (oktobar 1988-1989) i dolazak nove generacije „lijepih, mladih i pametnih“ političara. Međutim, to nije cijela priča. Prve demonstracije u komunističkoj Crnoj Gori su bili „Mitinzi za solidarnost“, organizovani ljeta 1988. godine. Poruke sa ovih mitinga, odnosno upakovani srpski nacionalizam, bile su pogonsko gorivo koje je smijenilo tadašnje staro rukovodstvo, uz skivanje iza ekonomskih razloga. Novo rukovodstvo je postavljeno pod diktatom Beograda sa jednom osnovnom namjerom – da podrži pretenzije Slobodana Miloševića, ili u slučaju već projektovanog raskola, stavi se na stranu nacionalnih ambicija Srbije.

Na prvim parlamentarnim izborima, decembra 1990. godine, pobijedio je Savez komunista koji će kasnije biti transformisan u DPS. DPS će u sljedeće tri decenije, kao jedinstvena ili podijeljena partija, biti glavna politička struktura vlasti, ali i opozicije. Na prvim izborima, takođe, smo imali pojavu dva fenomena koji će postati konstanta u crnogorskom političkom društvu. Partije koje će se zalagati za reforme, liberalno progresivan zapadni put razvoja Crne Gore i partije koje će se zalagati za interese Srba u Crnoj Gori.

Ovo jeste radikalno pojednostavljivanje tri decenije političke scene u Crnoj Gori, a sa ciljem da se pokaže da 2021. godine našu politiku oblikuju iste snage, ljudi i ideje koje su se javile kao teza i antiteza događanja 1988. i 1989. godine. Suštinski problem je što ideje koje su trebale da transformišu crnogorsko društvo u društvo zasnovano na evropskim vrijednostima nikada nijesu imale većinu. Onda kada su i bile dio vlasti, dozvoljavale su previše kompromisa na štetu mehanizama koji su trebali da obezbjede jaku vladavinu prava.

Iz ovog ugla, smjena vlasti 30. avgusta 2020. godine nije mogla da donese očekivani progres, jer vodeći politički akteri i njihove ideje su nastali i nijesu mnogo odmakli od 1988. godine. Po uhodanom šablonu, čak i partije sa jasnim progresivnim politikama, razvodnile su istu nizom kompromisa, a sve s ciljem održavanja vlasti.

Ne ulazeći u pitanje da li region može da se izvuče iz krize, i dalje vjerujem da Crna Gora može. I pored negativnog uticaja okruženja, prije svega, velikoga brata sa sjevera, crnogorsko društvo je već nekoliko decenija jasno okrenuto Zapadu. Potrebna su samo dva uslova. Prvo, jako i spremno političko rukovodstvo koje će biti hrabro da sprovede dubokosežne društvene reforme i transformaciju, uz izgradnju sistema zasnovanog na evropskim vrijednostima, ali i da ukloni iz crnogorskog društva negativne trendove koji čine javnu upravu nedovoljno funkcionalnom, zatim opterećujuće socijalno nasljeđe komunizma i ideološko nasljeđe 90-ih. Drugo, potrebno je da građani napokon prepoznaju da su bolne društvene i lične promjene potrebne, i da se društvu mora i doprinositi, a ne samo od društva nešto očekivati.

Do tada, srećna vam iznova i iznova nova 1989. godina.